تاریخچه پنجره در معماری کشورهای اسلامی

 اشکال مختلف پنجره از گذشته تا به امروز:

اشکال مختلف پنجره بیشتر بر اساس شرایط آب و هوایی و دوام مصالح تعیین میشد. اما پرکاربرد ترین نوع پنجره های ساختمانی در دوره اسلامی به صورت کُوّه بود. کوّه دریچه ای باریک و کوچک بود که اغلب نزدیک سقف خانه ساخته می شد. احترام و رعایت حریم خصوصی دیگران، از مهمترین دلایل استفاده از پنجره های نسبتاً کوچک در معماری اسلامی بوده است. واژه کوّه نیز مانند روزن در زبان فارسی معنایی خاص یافته و امروزه تنها به پنجره هایی گفته می شود که در مناره های مسجد نصب شده است.

 پنجره مشبک چوبی:

درگذشته های دور پنجره ساخته شده برای بناهای عمومی، قلعه ها، مساجد، برای افزایش زاویه دید به نمای بیرونی وسیع و بزرگ و برای جلوگیری حداکثری از تابش مستقیم نور خورشید در فصول گرم سال از نمای داخلی بسته و کوچک ساخته می شده است. البته نا گفته نماند که قابلیت اجرای چنین پنجره هایی صرفاً در مکان های ممکن بوده که دیوار محل تعبیه پنجره از پهنا و ضخامت مناسبی برخوردار باشد.

معماری بناها در دوره امویان برگرفته از معماری کشور یونان بوده است به نحوی متاثر از این موضوع با پنجره هایی مشبک چوبی در مساجد بزرگ روبرو می شویم و مطابق بررسی های انجام شده از این دوره به بعد پنجره جدای از برقراری ارتباط و تهویه جنبه زیبایی و تزیینی نیز پیدا می کند به عنوان مثال در مسجد جامع دمشق پنجره هایی در دیوار و گنبد ها ایجاد شده است که در آن شبکه هایی از طرح های هندسی و منحنی های منظم وجود دارد.

 پنجره قمریه و قندلیه:

در تاریخچه معماری کشور مصر پنجره های معروف به قمریّه و قندلیه اهمیت ویژه ای داشتند. این پنجره ها پوشش هایی از سنگ تراشیده به صورت مشبک و یا چوب خراطی شده با شیشه های رنگین داشتند. در پنجره های قندلیه ساده، یک جفت پنجره مستطیلی عمودی با دو آستانه قوسی، به نام پنجره های دوقلو، در کنار هم ساخته می شد و دربالای هریک نیز پنجره ای دایره یا بیضی شکل، به نام قمریّه تعبیه می گردید. در پنجره های قندلیه مرکب بیش از دو پنجره، با قوس یا بدون قوس، در کنار هم ساخته می شد و در بالای آنها پنجره های دایره ای یا بیضی در دو ردیف، در ردیف پایین دو پنجره و در ردیف بالا یک یا چند پنجره، قرار می گرفت. از انواع نمونه های از این نوع پنجره ها را می توان در دیوارهای مسجد الازهر مصر و مسجد سلطان حسن مشاهده کرد.

از انواع دیگر پنجره های قدیمی میتوان به پنجره چوبی مشربیه اشاره کرد.این نوع پنجره در طبقه های فوقانی ساختمان های مسکونی، به ویژه در مواردی که نمای ساختمان به سمت گذر عمومی بود، نصب می شد که تمام سطوح آن چوبی و غالباً بر کنسول هایی چوبی متکی بود. از آنجا که در بیشتر موارد سطح بازشو این پنجره ها مشبک بود، افراد از داخل اتاق، بدون آنکه دیده شوند، به بیرون اشراف داشتند.

در معماری کشور هند در دوره گورکانیان، پنجره های برجسته بسیار دیده می شوند که یکی از بارزترین نمونه های آن پنجره های عمارتی پنج طبقه به نام هوا محل در منطقه جیپور است که با ترکیبی خاص از چوب طراحی و ساخته شده و نمای بیرونی را بسیار جالب توجه کرده است. در این بنا، هریک از فضاهای رو به بیرون سه پنجره با سقفی منحنی شکل دارد که پنجره میانی از دو پنجره دیگر بزرگتر است.

تاریخچه پنجره ها در معماری ایرانی:

از معماری ایران باستان با توجه به بلایای طبیعی و جنگ های داخلی پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان معماری آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان پادشاهان هخامنشی چوب هایی سخت و بادوام از درختانی همچون گردو، سرو و بلوط را از راه های دور حمل میشده که احتمالاً به عنوان مصالح در ساخت درب و پنجره استفاده می شده است. افزون بر آن از فلزات دیگری همچون فولاد، نقره، مس و گاهاً طلا نیز در زیبا بخشی و استحکام بخشی به پنجره ها استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های به کار رفته در بنای تخت جمشید از تخته سنگ های یکپارچه تراشیده شده، بوده است. در قسمتی دیگر از این بنا، آثاری دیده می شود که حاکی از وجود نورگیرهای سقفی و یا دریچه هایی از جنس سنگ است.

پنجره روزن:

در سلسله زندیه و قاجاریه، پنجره به معنای دریچه های مشبک فلزی به کار رفته است. واژه روزن برگرفته شده از عبارت روچن به معنای سوراخ هایی بوده که از آن نور و هوا داخل اتاق می شود که پیش از کلمه پنجره در زبان فارسی رایج بوده که در دوران های بعدی به تمامی منافذ و دریچه های عبور نور و هوا پنجره نام گذاری شده است. از سایر نامگذاری های پنجره میتوان به ارسی اشاره کرد که به نوعی پنجره چوبی در زمان زندیه و قاجاریه اشاره می شده است و یا فخرومدین که به پنجره های با مشبک های آجری شکل میتوان اشاره کرد.

پنجره های سه دری و پنجره دری:

به لحاظ ظاهری پرمصرف ترین نوع پنجره ها در معماری ایران، پنجره های دو لنگه یا چند لنگه میباشد که ممکن است یک یا دو قسمت از لتها (لنگه) به صورت بازشو و مابقی ثابت باشد. هر لت متحرک از پنجره آن غالباً روی یک پاشنه و یک میله چوبی در بالا و پایین می چرخید. در پنجره های چند لنگه، گاهی یک یا چند لنگه را به صورت ثابت و شماری از لنگه ها را به صورت بازشو می ساختند، گونه ای از پنجره ها را نیز به منظور دید مناسب و استفاده بهینه از نور طبیعی، پنجره صورت مستطیلی عمودی یا قدی و از سطح کف اتاق یا اندکی بالاتر می ساختند که به درپنجره معروف اند. در معماری گذشته بسیاری از پنجره های اتاق های اصلی و سالن نشیمن را به این صورت می ساختند تا هنگامی که روی زمین می نشستند، بتوانند فضای بیرون را به راحتی ببینند. برخی از این گونه درپنجره ها درِ ورودی اتاق نیز بود. در نواحی کویری غالباً اندازه و نوع اتاق ها را با تعداد در یا درب یا پنجره های آنها  سه دری، پنج دری نامگذاری میکردند.

پنجره ارسی:

از انواع دیگر پنجره ها در معماری ایران، مورد استفاده در دوران زندیه و قاجاریه که از نظر هنری بسیار حایز اهمیت است، نوعی پنجره چوبی دو لنگه به نام اُرسی است. درباره تمدن این واژه اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. در فرهنگ لغت نامه آمده است، اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره هایی با لنگه های بازشو که حرکت بخش بازشو آن به صورت عمودی یا بالا پایین قابل حرکت باشد گفته میشود. به نوعی دیگر لنگه­ های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه یا لولای پنجره، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می کند. پنجره اُرسی به غیر از چارچوب به سه بخش آستانه، قسمت پایین یعنی محل لنگه پنجره های بازشونده و قسمت بالا که قسمت مخفی کننده لنگه بود تقسیم می شود. قسمت فوقانی به صورت دو جداره ساخته می شود تا هنگامی که لنگه پنجره ها بالا کشیده می شوند در میان جداره ها پنهان شده و منظره ناخوشایندی به پنجره ندهد.